Asya Hunları Hakkında Detaylı Bilgi
Orta Asya’da kurulan ilk Türk Devleti Asya (Büyük) Hun Devleti’dir. Çin kaynaklarında Hunlarla ilgili bilgiler sıkça yer almaktadır. Hunlar, Ötüken merkez olmak üzere Orhun Bölgesi ve Altay Dağları civarında yaşıyorlardı.
MÖ 3. yüzyılın ikinci yarısına doğru Hunların, Çin üzerindeki baskılan iyice artırmıştır. Çinliler, kuzeyden gelen saldırılara karşı, çok eski devirlerden itibaren kuzey sınırı boyunca savunma duvarları yapmaya başlamışlardı. Hun saldırılarına karşı, sınırdaki bu duvarların birleştirilmesi MÖ 214 yılında tamamlanmış ve meşhur Çin Şeddi ortaya çıkmıştır.
Hunların bilinen ilk hükümdarı, Şanyü unvanını taşıyan, Tuman (Teoman)’dır. Hunlar, Tuman zamanında güçlü bir siyasal birlik oluşturmuşlardır. Tuman’ın oğlu Mete babası ile giriştiği siyasal mücadele sonucu Hun tahtına geçmiştir (MÖ 209). Böylece MÖ 209 yılında Hunların en parlak devri olan Mete devri de başlamıştır. Devleti yeniden teşkilatlandıran Mete, doğudaki Moğol- Tunguz kabileleri ile İpek Yolu’na egemen olan Yüeçilerle savaştı. Yüeçileri daha batıya sürdü. Daha sonra Çin topraklarına giren Mete, Çin ordusunu, Turan taktiği ile çember içine aldı. İmparator, ancak Hunların bütün şartlarını kabul ederek kendisini ve ordusunu kurtarabildi. Yapılan anlaşmaya göre Çin İmparatoru, Hunların yaşadığı bütün toprakları Hun devletine bırakmayı, yıllık vergi yanında yiyecek ve ipek vermeyi de kabul etmiştir.
Mete, Asya’da Türk egemenliğini pekiştirdi. Devletin sınırları, doğuda Mançurya’dan batıda Hazar Denizi’ne, kuzeyde Sibirya’nın içlerinden güneyde Çin Şeddi ve Tibet’e kadar genişledi. Mete bu sınırlar içinde yaşayan bütün konargöçer kavimleri bir bayrak altında toplamıştır.
Mete, ölünce yerine oğlu Kiyük geçti. Mete’nin Çin ile yaptığı anlaşma, Kiyük döneminde de devam etmiş ancak MÖ 166 yılında Çin’e bir sefer düzenlemiştir. Çin, politikasını değiştirerek, Hunlara üstünlük sağlamak için büyük reformlara girişmiş ve ordusunu Hunları örnek alarak yeniden düzenlemiştir. Çin, Hun siyasal birliğini içten parçalamak maksadıyla iç çekişmeleri desteklemiş ve bazı kavimleri kışkırtmıştır. Bu çalışmaları sonucu Çin, bölgedeki kontrolü ele geçirmiştir, İpek Yolu’nun kontrolünün Çinlilerin eline geçmesi Hunlar için tam bir yıkım olmuş, ekonomik ve siyasi olumsuzluklar Hunları iyice zayıflatmıştır. Bu sırada MÖ 58 yılında tahta çıkan Ho-han Ye sorunları çözmek için Çin’e bağlanılması fikrini savunmuş, kardeşi Çi-çi de ona karşı çıkmış ve Hunlar ikiye bölünmüşlerdir.
Asya Hun devletiyle ilgili bilgiler günümüze farklı Türk destanlarından, Oğuz Kağan Destanı’nından ve Çin kaynaklarından gelmektedir.
